ફિલ્મીગીતો અને આભૂષણો (૧) – પાયલ, ઘુંઘરૂ

નિરંજન મહેતા

સ્ત્રીના સૌંદર્યને નિખારે છે આભૂષણો. માથાથી લઈને પગ સુધીના તરેહ તરેહના આભૂષણોનો શણગાર એક સ્ત્રીના રૂપમાં વધારો કરે છે. આ વાતને ધ્યાનમાં રાખી ફિલ્મોમાં પણ સ્ત્રીઓને જુદા જુદા આભૂષણોથી નવાજાય છે. વાત આટલે નથી અટકતી. આ જ આભૂષણોને સાંકળીને ફિલ્મીગીતો પણ રચાયા છે, જેમાં પાયલ અને ચૂડીઓ પરના ગીતોનું પ્રમાણ વધુ છે.

પાયલને લગતાં જ ગીતો એટલા બધા છે કે ફક્ત તેના ઉપરનો એક લેખ પણ લાંબો થઇ જશે. એટલે આ લેખમાં તેને લગતાં થોડાક ગીતોનો જ ઉલ્લેખ છે. તે સિવાયના આભૂષણોને લગતો લેખ હવે પછી. પાયલના પર્યાય શબ્દો ઘુંઘરૂ, પૈજણીયા, જેવા શબ્દોને લઈને પણ ગીત રચાયા છે જે બધા આમાં સમાવાયા છે.

૧૯૫૩ની ફિલ્મ ‘રેલ કા ડિબ્બા’ના ગીતથી શરૂઆત કરીએ જેમાં પાયલનો ઉલ્લેખ છે.

छम छमा छम पायल बाजे
नाचे मोरा मन हो नाचे मोरा मन

આ નૃત્યગીતનાં કલાકાર છે મધુબાલા જેને સ્વર આપ્યો છે શમશાદ બેગમે. ગીતકાર શકીલ બદાયુની અને સંગીત છે ગુલામ હૈદરનું.

૧૯૫૩ની જ અન્ય ફિલ્મ ‘આહ’માં પણ ઘુંઘરૂ પર ગીત છે.

झननझनन झनन झनन झनन घुंघरवा बाजे
आई हूँ मै सजके, कमर मोरी लचके, ये नैन भरे रस के

આ નૃત્યગીત કોના પર રચાયું છે તે નથી જણાતું પણ ફિલ્મના મુખ્ય કલાકાર છે રાજકપૂર અને નરગીસ. ગીતના શબ્દો છે હસરત જય્પુરીના અને સંગીત શંકર જયકિસનનું. ગાયક લતાજી.

૧૯૫૫ની ફિલ્મના શીર્ષકમાં જ પાયલ સમાયેલ છે – ‘ઝનક ઝનક પાયલ બાજે’.

झनक झनक पायल बाजे
पायलिया की रुनक-झुनक पर
छम छम मनवा नाचे

આ ફિલ્મનું શીર્ષકગીત છે એટલે કોઈ કલાકારો પર નથી રચાયું. શબ્દો છે હસરત જયપુરીના અને સંગીત વસંત દેસાઈનું. સ્વર છે ઉસ્તાદ આમીર ખાનનો.

પાયલની ઝંકાર એ સ્ત્રીના આગમનની એંધાણી છે જે ૧૯૫૭ની ફિલ્મ ‘દેખ કબીરા રોયા’ના આ ગીત દ્વારા સમજાશે.

कौन आया मेरे मन के द्वारे पायल की झंकार लिए

બેચેન અનુપકુમાર પર રચાયેલ આ ગીતના ગાયક છે મન્નાડે, ગીતકાર રાજીન્દર ક્રિશ્ન અને સંગીતકાર મદન મોહન.

પાયલ ઉપર અન્ય ગીત છે ૧૯૬૦ની ફિલ્મ ‘ઘૂંઘટ’નું.

मोरी छम छम बाजे पायलिया
आज मिले है मोरे सांवरिया

ગીતના શબ્દો શકીલ બદાયુનીના અને સંગીત રવિનું. બીનારોય આ ગીતના કલાકાર છે અને સ્વર છે લતાજીનો.

૧૯૬૨ની ફિલ્મ ‘આરતી’નું ગીત છે

तोहे बार बार  क्या समझाए
पायल की झंकार
तेरे बिन साजन
लागे ना मोरा जिया

કોઈ એક નૃત્યગીતના શબ્દોને સાંભળીને મીનાકુમારી આ શબ્દો પ્રદીપકુમારને કહે છે. જેનો યોગ્ય પ્રત્યુત્તર પ્રદીપકુમાર આપે છે. ગીતના રચનાર મજરૂહ સુલતાનપૂરી અને સંગીત રોશનનું. સ્વર લતાજી અને રફીસાહેબના.

૧૯૬૬ની ફિલ્મ ‘દસ લાખ’માં પાયલ પરનું ગીત છે

बाजे मोरी पायल छन्न छन्न
धड़कत मन थिरके मोरा तन

આ નૃત્યગીત બબીતા અને હેલન પર રચાયું છે જેના ગાનાર કલાકાર છે આશા ભોસલે અને ઉષા મંગેશકર. ગીતના શબ્દો પ્રેમ ધવનના અને સંગીત રવિનું.

પાયલ પરનું વધુ એક ગીત છે ૧૯૬૮ની ફિલ્મ ‘મેરે હુઝુર’નું.

झनक झनक तोरी बाजे पायलिया
प्रीत के गीत सुनाये पायलिया

બે નૃત્યાંગનાઓ, જેમાં એક હેલન છે અને અન્યની જાણ નથી, તેમને સંબોધીને રાજકુમાર આ ગીત ગાય છે જેને સ્વર આપ્યો છે મન્નાડેએ. હસરત જયપુરીના શબ્દોને સંગીત આપ્યું છે શંકર જયકિસને.

૧૯૬૮મા આવેલી અન્ય ફિલ્મ ‘સંઘર્ષ’માં પણ ઘુંઘરૂ પર ગીત છે જેમાં મુખડા પછીના શબ્દો છે

हाय मेरे पैरो में हाय
मेरे पैरो में घुंघरू बंधा दे
तो फिर मेरी चाल देख ले

દિલીપકુમાર આ ગીતના કલાકાર છે જેને સ્વર આપ્યો છે રફીસાહેબે. ગીતકાર શકીલ બદાયુની અને સંગીત નૌશાદનું.

૧૯૭૦ની ફિલ્મ ‘રાતોં કા રાજા’માં ઘુંઘરૂનો ઉલ્લેખ છે.

झनक झन घुंघरू बजा रे मतवाली
दीवानी को क्या रैना ये उजाले हो या काले

આ નૃત્યગીતના કલાકાર છે વૈશાલી. ગીતના શબ્દો મજરૂહ સુલતાનપુરીના અને સંગીત આર.ડી.બર્મનનું. ગાયક લતાજી.

૧૯૭૧ની ફિલ્મ ‘જાને અનજાને’નું પાયલ પરનું ગીત જોઈએ. પાયલનું ગીત છે એટલે તે નૃત્યગીત હોવાનું. લીના ચંદાવરકર આ ગીતના કલાકાર છે પણ ગીત શમ્મીકપૂર ઉપર રચાયું છે વેષપલટો કરીને આ ગીત ગાય છે

छम छम बाजे रे पायलिया
राह चलत लचके पनिहारी
राह चलत लचके पनिहारी छलके गगरिया

ગીતકાર એસ.એચ. બિહારીના શબ્દોને સંગીત આપ્યું છે શંકર જયકિસને. સ્વર છે મન્નાડેનો.

૧૯૭૩ની ફિલ્મ ‘પિંજરા’નું ગીત છે

ऐ घुँघरू की झंकार सुनने वालो
अब टूटे दिल के तार की भी झंकार भी सुनो

વીડિઓ પ્રાપ્ત નથી પણ ફિલ્મના કલાકાંરો છે ડો. શ્રીરામ લાગુ અને સંધ્યા. ગીતના શબ્દો છે ભરત વ્યાસના અને સંગીત રામ કદમનું. ગાનાર કલાકારો મન્નાડે અને લતાજી

૧૯૭૩ની ફિલ્મ ‘જુગનુ’નું પાયલ પર ગીત છે જે હેમા માલિની પર રચાયું છે. શરૂઆતના શબ્દો પછી ગીત આવે છે જેના શબ્દો છે

मेरी ये पायलिया गीत तेरे गाये
चलू थम थम के घूँघरू छनक जाये.

શબ્દકાર આનંદ બક્ષી અને અને સંગીત સચિન દેવ બર્મનનું. સ્વર લતાજીનો.

૧૯૭૪ની ફિલ્મ ‘ચોર મચાયે શોર’નું ઘુંઘરૂને આવરતું આ દર્દભર્યું ગીત એક પ્રતીકાત્મક ગીત છે.

घुँघरू की तराह बजता ही रहा हूँ मै
कभी इस पग में कभी उस पग में
बंधता ही रहा हूँ मै

આ દર્દભર્યું ફિલસુફીભર્યું ગીત શશીકપૂર પર રચાયું છે. ગીત અને સંગીત રવીન્દ્ર જૈનના અને સ્વર કિશોરકુમારનો.

૧૯૮૨ની ફિલ્મ ‘નમકહલાલ’નું આ ગીત બહુ પ્રખ્યાત છે જેમાં મુખડાની થોડી પંક્તિઓ બાદના શબ્દો છે

के पग घुंघरू बाँध मीरा नाची थी
और हम नाचे बिन घुन्घरु के

અન્જાનના શબ્દોને સંગીત આપ્યું છે બપ્પી લાહિરીએ જે અમિતાભ બચ્ચન પર રચાયું છે. ગાનાર કિશોરકુમાર.

૧૯૭૬ની ફિલ્મ ‘મહેબુબા’નું નૃત્યગીત પણ પાયલ પર રચાયું છે.

गोरी तोरी पैंजनिया गोरी तोरी पैंजनिया पैंजनिया
मन खोले भेद सजनियाँ मन खोले भेद सजनियाँ

નૃત્યના કલાકાર છે હેમા માલિની અને ગીત ગાનાર કલાકાર રાજેશ ખન્ના. ગીતકાર આનંદ બક્ષી અને સંગીત છે આર.ડી.બર્મનનું. ગાયક મન્નાડે.

એક વધુ નૃત્યગીત પાયલ પર જે ૧૯૮૩ની ફિલ્મ ‘અર્પણ’નું છે.

तौबा तौबा तौबा तौबा
तौबा कैसे है नादाँ घुँघरू पायल के

નૃત્યના કલાકાર પરવીન બાબી. ગીતકાર આનંદ બક્ષી અને સંગીત છે લક્ષ્મીકાંત પ્યારેલાલનું. ગાનાર કલાકાર લતાજી.

૧૯૯૨ની ફિલ્મ ‘દિવાના’માં પણ પાયલ ઉપર નૃત્યગીત છે.

पायलिया हो हो हो हो, पायलिया हो हो हो हो,
तेरी पायलिया शोर मचाये नींद चुराये
होश उडाये, मुझको पास बुलाये ओ रब्बा हो

રિશીકપૂર અને દિવ્યા ભારતી આ ગીતના કલાકાર છે. ગીતના ગાયકો છે કુમાર સાનુ અને અલકા યાજ્ઞિક. શબ્દો છે સમીરના અને સંગીત નદીમ શ્રવણનું.

૧૯૯૭ની ફિલ્મ ‘વિરાસત’નું પાયલ પરનું ગીત છે

पायली चुनमुन चुनमुन
झांझरी रुमझूम रुमझूम

આ ગીત અનિલ કપૂર અને તબ્બુ પર રચાયું છે જેના શબ્દો છે જાવેદ અખ્તરના અને સંગીત અનુ મલિકનું. સ્વર આપ્યો છે કુમાર સાનું અને ચિત્રાએ.

હજી પણ વધુ ગીતો મળી શકે છે પણ લેખની મર્યાદાને ધ્યાનમાં લઇ આટલેથી વિરમું. રસિકજનો આટલા ગીત પણ માણશે જ તેવી આશા.

---

નિરંજન મહેતા

A/602, Ashoknagar(Old),
Vaziranaka, L.T. Road,
Borivali(West),
Mumbai 400091
Tel. 28339258/9819018295
E – mail – Niru Mehta : nirumehta2105@gmail.com