ગઝલાવલોકન -૬ – ગઝલમાં ઉપમા/ રૂપક

સુરેશ જાની

ગુજરાતી ગઝલમાં મૃગજળ – ઝાંઝવાંની ઉપમાનો અતિરેક થઈ ગયો છે. ‘ઝાંઝવાનાં જળ ક્યાં ક્યાં ઝળક્યાં?’ – એની યાદી બનાવીએ તો દસ બાર પાનાં તો સહેજે ભરાઈ જાય. જાણેકે, ગુજરાતી કવિઓને બીજી કોઈ ઉપમા સૂઝતી જ નથી!

પણ છેક એમ નથી. બળૂકાં ગુજરાતી કવિઓ અને કવયિત્રીઓએ જાતજાતની અને ભાત ભાતની કલ્પનાઓ કરીને ગુજરાતી સાહિત્યને શણગાર્યું છે. એના પરથી મનમાં એવો વિચાર આવ્યો કે, ‘ઝાંઝવાં જ શા માટે? – વાદળની અભરાઈ પરથી ગોતી ગોતીને આવી અવનવી  ઉપમાઓ/ રૂપકો નું સ્નેહ સંમેલન રાખ્યું હોય તો?’

મજા આવી જાય! તો લો, આમ જડેલી, વીણેલી થોડીક ઉપમાઓ/ રૂપકો –

૧) કમલવત ગણીને બાલના ગાલ રાતા
રવિ નીજ કર તેની ઉપરે ફેરવે છે.

                                                       – કલાપી

૨) આયનાની જેમ હું તો ઊભી’તી ચૂપ
ગયું મારામાં કોઈ જરા જોઈને

                                                              – મનોજ ખંડેરિયા

૩) મારી આંખે કંકુના સૂરજ આથમ્યા…
મારી વે’લ શણગારો વીરા, શગને સંકોરો
અજવાળાં પહેરીને ઊભા શ્વાસ!
મારી આંખે કંકુના સૂરજ આથમ્યા…

                                                                     – રાવજી પટેલ

૪) ટાવર ધબકે, રસ્તા ધબકે, અરધો-પરધો માણસ ધબકે
કોનો ધબકારો કોણ અહીં અટકાવી દે, કહેવાય નહીં

                                                                               – રમેશ પારેખ

૫) કચકડાની ચૂડી રે! મારું કૂણું માખણ કાંડું રે! સહિયર શું કરીએ?

સપનાનું સાંબેલું લઈને, ઉજાગરાને ખાંડું રે! સહિયર શું કરીએ?

                                                                                     – વિનોદ જોશી

૬) ગઝલની ગુંજતી સરગમ, સરળ ભાષામાં કહી દઈએ.

મુલાયમ મૌનનું રેશમ, સરળ ભાષામાં કહી દઈએ.

                                                                                      – શોભિત દેસાઈ

૭) જાંબુડાનાઝાડ પર લટકતો,
લીલો લીલો મારો સુરજ ક્યાં છે?
ક્યાં છે મારા ખેતર, કુવાના ખુણામાં
કબુતરાની પાંખો પર સુતેલો
ભોળો ભોળો અંધકાર ક્યાં છે?

                                                                – જયંત પાઠક 

૮) અમે રે સૂકું રૂનું પૂમડું, તમે અત્તર રંગીલા રસદાર.
                                        …

અમે રે, સૂના ઘરનું જાળિયું, તમે તાતા તેજના અવતાર.
                                    ….

અમે રે ઊધઈખાધું ઈધણું, તમે ધગધગ ધૂણીના અંગાર.

                                                                        – મકરંદ દવે

૯) જીવનમાં આમ જો કે પ્રલોભન અનેક છે,
જળમાં કમળની જેમ વિકસવાની ટેક છે.

                                                         – ‘શૂન્ય’ પાલનપુરી

૧૦) એક મયખાનું ચાલે છે આલમ મહીં 
  ચંદ્ર પણ જામ છે સૂર્ય પણ જામ છે.

                                                                  – ‘શૂન્ય’ પાલનપુરી

અને ‘ઝાંઝવાનાં જળ..’ પર પાછા આવીએ તો, એ કલ્પનાને શૂન્ય સાહેબે આમ પણ બહેલાવી છે!

સમજવો નથી સાર કૈં જિંદગીનો.
કે સમજીને સુખથી બસર કોણ કરશે?
છિપાવી ગયું પ્યાસ મૃગલું જો એની;
તો મૃગજળની સામે નજર કોણ કરશે?

ચાલો મિત્રો ! આવી અવનવી ઉપમાઓના  ખજાનાના શોધની મજા માણવા કમર કસો …. 

શ્રી સુરેશભાઈ જાનીનાં સંપર્કસૂત્રઃ

· નેટજગતનું સરનામું: ‘ગદ્યસૂર’ અને ‘કાવ્યસૂર’નો સમન્વય – સૂરસાધના

· ઇ-પત્રવ્યવહારનું સરનામું: sbjani2006@gmail.com