Science સમાચાર : ૫૫

દીપક ધોળકિયા

(૧) તહેરાન ધસી પડવા લાગ્યું છે!

ઈરાનમાં પાણીનું સંકટ છે. હવે ભૂગર્ભ પાણીનાં તળ બહુ ઊંડાં થઈ ગયાં છે. છેલ્લાં ચાળીસ વર્ષથી ઈરાન અન્ન મોરચે સ્વાવલંબી બનવા મથે છે. પરિણામે પાણીનો વપરાશ વધી ગયો છે. ભૂગર્બ જળ સરકારી નિયંત્રણ વિના બેફામપણે બહાર ખેંચી લેવાય છે. આની અસર એ થઈ છે કે પાટનગર તહેરાનના ઘણા ભાગો નીચા થઈ ગયા છે. તે ઉપરાંત સરકારે ખાસ કરીને ખેતીમાં વાપરવા માટે પાણીનો સંગ્રહ કરવા અસંખ્ય ડૅમ બાંધ્યા છે. આથી નદીનું કુદરતી વહેણ સ્વાભાવિક રીતે બંધ થઈ જાય અને એનું પાણી જમીનમાં ન ઊતરે. વાયવ્ય ઈરાનમાં દુનિયાનું બીજા નંબરનું મોટું ખારા પાણીનું સરોવર હતું તે સંકોચાઈ ગયું છે. બીજી બાજુ, નૈર્ઋત્ય ઈરાનનો ખૂઝિસ્તાન પ્રાંત આંધીઓનો અવારનવાર શિકાર બન્યો છે

તહેરાનમાં આજે ૮૦ લાખની વસ્તી છે અને લોકો શહેરમાં આવતા જ જાય છે. આમ પાણીની માંગ વધી ગઈ છે. ૧૯૬૮માં ત્યાં ચાર હજાર કૂવા હતા, આજે આ આંકડો ૩૨,૦૦૦ સુધી પહોંચી ગયો છે. કેટલીક જગ્યાએ તો ૩૫ -૪૦ ફૂટ નીચે ખોદો ત્યાં સુધી પાણી નથી મળતું. કારણ કે તળ બેસી ગયું છે અને તેની સાથે સપાટી પણ બેસી ગઈ છે. એક અભ્યાસમાં જોવા મળ્યું કે તહેરાનના અમુક વિસ્તારો ૨૦૦૩થી ૨૦૧૭ સુધીમાં દર વર્ષના ૨૫ સે. મી. ના હિસાબે નીચે ધસી પડ્યા છે. આને કારણે અસંખ્ય ઘરોમાં દીવાલોમાં તિરાડો પડી ગઈ છે. કેટલાંય સ્થળે ભૂગર્ભ જળબંડારના સ્થાનને એટલું નુકસાન થયું છે કે હવે ત્યાં પહેલાં જેટલું પાણી સમાઈ શકે તેમ પણ નથી.

સંદર્ભઃ https://www.sciencedaily.com/releases/2018/12/181206115935.htm

0000

(૨) તમને નીરોગી અને પાતળા રાખનારાં બૅક્ટેરિયાનો વિકાસ સાકરથી રુંધાય છે.

આપણા મોટા આંતરડામાં એવાં બૅક્ટેરિયા થાય છે જેની મદદથી આપણે નીરોગી અને પાતળા રહીએ છીએ. આવાં બૅક્ટેરિયાને એક ખાસ પ્રોટીન Roc જોઈએ, પણ ખાંડ એ પ્રોટીનને પ્રભાવહીન બનાવી દે છે. યેલ યુનિવર્સિટીના સંશોધકો કહે છે કે હમણાં સુધી એવી માન્યતા હતી કે ખાંડ માત્ર નાના આંતરડામાં જ પચી જાય છે અને મોટા આંતરડા સુધી પહોંચતી નથી. પરંતુ આ અભ્યાસમાં જોવા મળ્યું કે ખાંડ મોટા આંતરડામાં પણ પહોંચે છે. વૈજ્ઞાનિકોએ ઉંદરને ફ્રુક્ટોઝ અને ગ્લૂકોઝવાળો આહાર આપ્યો તો જોયું કે ઉંદરના મોટા આંતરડામાં ખાંડ ગઈ અને એમાંના માઇક્રોબ માટે જરૂરી પ્રોટીન પર એની ખરાબ અસર થઈ.

સંદર્ભઃ https://scitechdaily.com/sugar-targets-microbe-linked-to-lean-and-healthy-people/

વિદ્વાનો માટેઃ PNAS, 2018; doi:10.1073/pnas.1813780115

0000

(૩) આપણે શી રીતે ધ્યાન કેન્દ્રિત કરી શકીએ છીએ

ક્વીંસલૅન્ડ યુનિવર્સિટીના બ્રેન ઇંસ્ટીટ્યૂટના વૈજ્ઞાનિકોએ અભ્યાસ કર્યો છે કે આપણે ધ્યાન કેમ કેન્દ્રિત કરી શકીએ છીએ. આપણી ઇંદ્રીયો દરેક ક્ષણે ઢાગલાબંધ માહિતિ મગજ સુધી પહોંચાડે છે, પણ મગજનો એક ભાગ એમાંથી અમુકને ખાસ ધ્યાન આપવા માટે પસંદ કરે છે. આપણે કોઈ એક ખાસ વાત પર ધ્યાન કેન્દ્રિત કરવા માગતા હોઈએ તો નિઓકૉર્ટેક્સમાં વીજપ્રવાહમાં ફેરફાર થાય છે, પરિણામે બીજી બધી માહિતી ગળાઈ-ચળાઈ જાય છે. ન્યૂરોન આમ તો બધા સાથે મળીને કામ કરે છે, પણ જ્યારે આપણને જરૂર પડે ત્યારે અમુક ન્યૂરોન એમાંથી હટી જાય છે અને ખાસ કામમાં લાગી જાય છે. આથી રસ્તે ચાલતાં મિત્ર સાથે વાત કરતા હોઈએ ત્યારે પણ ઝડપભેર ચાલતી કાર પર ધ્યાન આપી શકીએ છીએ. આ કામ કૉલેનર્જિક સિસ્ટમ કરે છે. એમાં જે ન્યૂરોન હોય છે તે માસ્ટર સ્વિચ જેમ કામ કરે છે, એટલું જ નહીં પણ, હવે સમજાયું છે કે, એ કઈ માહિતી ખાસ છે તે સમજવામાં મગજને મદદ કરે છે.

આપણી આ શક્તિ ખોરવાઈ જાય તો એની બહુ ખરાબ અસર પડે છે. મગજ જો કઈ માહિતી કેટલી ઉપયોગી છે તે નક્કી ન કરી શકે તો એનો સંગ્રહ પણ ન કરી શકે અને આપણને યોગ્ય પ્રતિક્રિયા આપવા માટે પ્રેરિત ન કરી શકે. અલ્ઝાઇમર્સની બીમારીમાં આવું જ થતું હોય છે.

સંદર્ભઃ https://qbi.uq.edu.au/article/2018/12/how-brain-enables-us-rapidly-focus-attention

વિદ્વાનો માટે https://www.cell.com/neuron/fulltext/S0896-6273(18)31044-4 (લેખ ખરીદી શકાય છે).

0000

(૪) આપણું બ્રહ્માંડ ફૂલતા ફુગ્ગા પર છે?

ઉપ્પસલા યુનિવર્સિટીના સંશોધકોએ બ્રહ્માંડનું નવું મૉડેલ સૂચવ્યું છે. આપણે હજી ‘ડાર્ક ઍનર્જી’ને સમજી શક્યા નથી પણ આ સંશોધક ટીમનો દાવો છે કે એમનું મૉડેલ આ રહસ્ય ઉકેલી દે છે. Physical Review Letters મૅગેઝિનમાં એમનો લેખ હાલમાં જ પ્રકાશિત થયો છે. એમણે કહ્યું છે કે આપણું બ્રહ્માંડ એક ફૂલતા ફુગ્ગા પર સવાર છે અને આ ફુગ્ગો ત્રણ પરિમાણ ઉપરાંત એક વધારાના પરિમાણમાં ફૂલતો રહે છે.

છેલાં વીસેક વર્ષથી આપણે જાણીએ છીએ કે બ્રહ્માંડ ઝડપભેર વિકસતું જાય છે. એનો ખુલાસો એવો અપાય છે કે ડાર્ક ઍનર્જી, જે સર્વવ્યાપક છે, એને ખેંચે છે. પરંતુ આ ડાર્ક ઍનર્જી એટલે શું, તે હજી સમજાયું નથી.

એવી ધારણા હતી કે સ્ટ્રિંગ થિઅરી એનો ખુલાસો આપી શકશે. સ્ટ્રિંગ એટલે તંતુ. ધારણ એ છે કે સમગ્ર ભૂતપદાર્થ આ પાતળા તંતુઓનો બનેલો છે. પરંતુ એણે ડાર્ક ઍનર્જીના આધારે બનાવેલાં બ્રહ્માંડનાં મૉડેલ હવે વૈજ્ઞાનિકોને સંતોષજનક નથી લાગતાં.

ઉપ્પસલા યુનિવર્સિટીના વૈજ્ઞાનિકોએ બનાવેલા મૉડેલમાં દેખાડ્યું છે કે આખું બ્રહ્માંડ ફૂલાતા અને ફેલાતા ફુગ્ગા પર છે અને દરેક તંતુરૂપ પદાર્થ બહાર એક વધારાના પરિમાણમાં ફેલાય છે. અહીં એમણે સ્ટ્રિંગ થિઅરીની અવધારણાનો ઉપયોગ કર્યો છે. વળી, આવા ઘણા વિસ્તરતા ફુગ્ગા બની શકે છે.

સંદર્ભઃhttps://www.sciencedaily.com/releases/2018/12/181228164824.htm

વિદ્વાનો માટેઃ htps://journals.aps.org/prl/pdf/10.1103/PhysRevLett.121.261301 (PDF ડાઉનલોડ કરી શકાશે).

()()()()()()()()()()

શ્રી દીપક ધોળકિયાનાં સંપર્કસૂત્રો

ઈમેલઃ dipak.dholakia@gamil.com

બ્લૉગઃ મારી બારી