ભારતીય શાસ્ત્રનું આધુનિક દર્શન : સામવેદ – ૧૦

– ચિરાગ પટેલ

पू.ऐ. ४.२९.७ (३९७) अपामीवामप स्त्रिधमप सेधत दुर्मतिम् । आदित्यासो युयोतना नो अँहसः ॥

હે સૂર્ય! અમને રોગો, શત્રુઓ, પાપો અને દુર્મતિના દુર્પ્રભાવથી દૂર રાખો.

આ શ્લોકમાં ઋષિ ઈરિમ્બિઠિ કાણ્વ સૂર્યને રોગ દૂર કરવા માટે પ્રાર્થના કરે છે. સૂર્યના કિરણો વડે અનેક પ્રકારના ચેપ દૂર થતાં હોવાની આપણી જાણકારી ઘણી પ્રાચીન હતી એ આ શ્લોક પરથી જાણી શકાય છે.

पू.ऐ. ४.३१.९ (४१७) चन्द्रमा अप्स्वाऽरुन्तरा सुपर्णो धावते दिवि । न वो हिरण्यनेमयः पदं विन्दन्ति विद्युतो वित्तं मे अस्य रोदसी ॥

રાત્રિમાં સૂર્યનો પ્રકાશ આકાશમાં સંચરે છે, પરંતુ અમારી ઇન્દ્રિયો એનો અનુભવ કરી શકતી નથી. ચંદ્રમાના માધ્યમથી જ પ્રકાશ મળે છે.

ત્રિત આપ્ત્ય ઋષિનો આ શ્લોક ઘણી જ અદભુત ખગોળીય ઘટના વિશેનું અવલોકન છે. તેમણે આપણને સમજાવ્યું કે રાત્રે પ્રકાશતા ચંદ્રને સૂર્યના કિરણો અજવાળે છે. પશ્ચિમનું વિજ્ઞાન 450 સામાન્ય સંવત્સર પૂર્વે થયેલા એનેકસાગોરસ નામના દાર્શનિકને આ તથ્યના શોધક તરીકે માને છે. વળી, ત્રિત આપ્ત્ય જણાવે છે કે, રાત્રિમાં સૂર્યનો પ્રકાશ તો હોય જ છે, પણ આપણે તે જોઈ નથી શકતા. એક ભારતીય તરીકે આપણે ચંદ્ર સૂર્ય વડે પ્રકાશે છે એ તથ્યના શોધક તરીકે ત્રિત આપ્ત્યને જ માન્ય રાખવા જોઈએ! સામવેદનો સમય નીચેના શ્લોક મુજબ 3800-3000 વર્ષ પૂર્વેનો હોવાથી ત્રિત આપ્ત્ય એનેકસાગોરસથી પહેલાં થઈ ગયા એમ માનવું ખોટું નથી!

पू.ऐ. ४.३२.५ (४२३) क्रत्वा महाँ अनुष्वधं भीम आ वावृते शवः । श्रिय ऋष्व उपाकयोर्नि शिप्री हरिवां दधे हस्तयोर्वज्रमायसम् ॥

ભીષણ શક્તિવાળા ઈન્દ્ર સોમરસનું પાન કરી બળ વધારે છે. પછી સૌંદર્યશાળી, શિરસ્ત્રાણ ધારણ કરનારા રથમાં ઘોડાઓ જોડનારા ઈન્દ્ર જમણા હાથમાં લોખંડનું વજ્ર અલંકાર રૂપે ધારણ કરે છે.

આ શ્લોકમાં ઋષિ ગોતમ રાહૂગણ સામવેદ કાળમાં લોખંડના શસ્ત્રો અને ઢાલ/બખ્તર વપરાતાં હોવાનો ઉલ્લેખ કરે છે. આધુનિક વિજ્ઞાન 3800-3200 વર્ષો પહેલા લોહયુગ શરુ થયો હોવાનું માને છે. એ પરથી સામવેદના સમયખંડને આપણે એટલો પુરાણો માની શકીએ.

पू.ऐ. ४.३३.७ (४३३) क ईं व्यक्ता नरः सनीडा रुद्रस्य मर्या अथा स्वश्वाः ।

હે વ્યક્ત કરનારા, એકસાથે રહેનારા, શ્રેષ્ઠ ઘોડાઓથી યુક્ત, મરુદગણોનો રુદ્ર સાથે શો સંબંધ છે?

વસિષ્ઠ મૈત્રાવરુણિ ઋષિ આ શ્લોકમાં મરુદગણો અર્થાત વર્ષાના વાદળોનો રુદ્ર સાથે સાથે કોઈ સંબંધ હોવાની સંભાવના બતાવે છે. જો અહીં રુદ્ર એ જ શિવ છે તો શિવ કૈલાસવાસી છે અને વર્ષાના વાદળો ત્યાં પહોંચતા સુધીમાં અટકી જાય છે. અહીં ઋષિ શું કોઈ ભૌગોલિક ઘટનાનો નિર્દેશ કરે છે? વળી, આ સામવેદનો એવો પહેલો શ્લોક છે જેમાં રૂદ્રનો ઉલ્લેખ છે.

पू.ऐ. ४.३४.२ (४३८) एष ब्रह्मा य ऋत्विय इन्द्रो नाम श्रुतो गृणे ।

ઋતુઓ અનુસાર કાર્ય કરનાર, બ્રહ્મા (જ્ઞાનયુક્ત), ઈન્દ્ર નામથી જે પ્રખ્યાત છે તેમની અમે પ્રાર્થના કરીએ છીએ.

આ શ્લોક ઋષિ ત્રસદસ્યુનો છે. અહીં સામવેદમાં પહેલીવાર બ્રહ્માનો ઉલ્લેખ થયો છે. બ્રહ્મા અહીં ઈન્દ્રના વિશેષણ તરીકે છે. બ્રહ્માનો અર્થ જ્ઞાની પણ કરી શકાય છે.

पू.ऐ. ४.३५.२ (४४८) अग्ने त्वं नो अन्तम उत त्राता शिवो भुवो वरुथ्यः ।

અગ્નિદેવ, આપ સ્તુતિ કરવા યોગ્ય, સહયોગી તથા શિવ (કલ્યાણકારી) બન્યા છો.

લૌપાયન ઋષિના આ શ્લોકમાં શિવ શબ્દનો પ્રથમવાર ઉપયોગ થયો છે. અગ્નિદેવના વિશેષણના અર્થમાં શિવ એટલે કલ્યાણકારી.

पू.ऐ. ४.३५.७ (४५३) वि स्त्रुतयो यथा पथा इन्द्र त्वद्यन्तु रातयः ।

હે ઈન્દ્ર ! જેમ નાના રસ્તા રાજમાર્ગમાં મળે છે, એવી રીતે આપનું દાન સર્વેને પ્રાપ્ત થાઓ.

આ શ્લોકમાં ઋષિ કવષ ઍલૂષ સામવેદ કાળના શહેરોના રસ્તાઓની બાંધણીનો નિર્દેશ કરે છે. એ સમયમાં શહેરોમાં મુખ્ય રાજમાર્ગ અર્થાત મોટો અને પહોળો રસ્તો હશે. આ મોટા રસ્તાને અનેકે નાના પથ આવી મળતાં હશે. સરસ્વતી નદીની સંસ્કૃતિના અવશેષોમાં આપણે આ પ્રમાણેના રસ્તાઓ જોઈ શકીએ છીએ.

શ્રી ચિરાગ પટેલનાં સપર્કસૂત્રઃ

· નેટજગતનું સરનામું: ઋતમંડળ

· ઈ-પત્રવ્યવહારનું સરનામું: chipmap@gmail.com